ادله ضعف سند روایت: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» و مشابهات آن
نتیجۀ تحقیق:
روایت تتمیم و مشابهات آن، مجموعا در مصادر حدیثی شیعه، ده حدیث می باشد که 6 روایت به صورت مرسل و در 4 روایت به صورت مسند نقل شده است. روایات مرسل را علمای رجال از حیث سند ضعیف به شمار می‌آورند و روایات مسند این باب هم به علت وجود راویان غیر ثقه از حیث سند ضعیف به حساب می‌آیند. بنابراین همه روایات از نظر سند ضعیف می‌باشند.
دقیقا خود روایت تتمیم _نه مشابهات آن_در میان میراث روایی موجود از شیعه، اولین بار توسط مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان و کتاب مکارم الاخلاق نقل شده است. بقیه کتب روایی این روایت را یا به نقل از مجمع البیان و مکارم الاخلاق آوردند و یا اصلا به مصدری ارجاع نداده‌اند. پس می‌توان مصدر اصلی این روایت را در آثار روایی موجود شیعه کتاب مجمع البیان دانست که به احتمال قوی مرحوم طبرسی آن را از اهل سنت اخذ کرده است. چنانچه شیوه‌ی او در تمام تفسیر چنین بوده و از کتب روایی و تفسیری اهل سنت استفاده و اقوال اهل سنت را در کنار اقوال شیعه نقل می‌کرده است. قدیمی‌ترین مصدری که از اهل سنت روایت تتمیم را نقل کرده سنن کبری از احمد بن حسین بن علی بیهقی _م 458 ق_ از صحاح سته است. وی این روایت را مسنداً از ابوهریره، از رسول خدا ص روایت کرده است. ابوهریره در میان محدثین شیعه مشهور به جعل حدیث است. امام باقر ع درباره او می‌فرماید: «ثَلَاثَةٌ کَانُوا یَکْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ امْرَأَةٌ.»(الخصال،ج1،ص190).
البته در روایات مشابه روایت تتمیم کتبی قدیمی‌تر از مجمع البیان همچون فقه الرضا ع و یا امالی شیخ طوسی به چشم می‌خورد. لکن همگی آنها یا از حیث استناد کتاب به مولف و یا از حیث ارسال و ضعف سند مشکل دارند.
برای مطالعه بیشتر می توانید به مقاله مبسوط حجت الاسلام اصغر هادی با عنوان مکارم الاخلاق* مراجعه کنید.
* فصلنامه اخلاق/ فصلنامه دارای رتبه علمی - ترویجی (حوزوی)/ سال اول، شماره 5-6، پاییز و زمستان 1385
روایات تتمیم مکارم الاخلاق
متن روایت 1
عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
مجمع البیان، ج10، ص500
متن روایت 2
فَقَالَ رسول الله ص: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
مکارم الاخلاق،ص8
متن روایت 3
قال رسول الله ص: إنّما بعثت لأتمّم مکارم الأخلاق
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
نهج الفصاحه، ص345
روایات مشابه روایت تتمیم
متن روایت 4
عن النبی ص أنه قال: بعثت بمکارم الأخلاق.
بررسی سندی
بر فرضی که این کتاب نوشته حضرت رضا ع باشد انتساب این کتاب به امام رضا ع مشکل است و بین علما اختلاف شدیدی است و بر فرض اینکه نوشته یکی از اصحاب ائمه ع باشد باز این روایت مرسل می‌شود که از نظر علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
فقه منسوب به امام رضا ع، ص353
متن روایت 5
قَالَ جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ:
سَمِعْتُ النَّبِیَّ ص یَقُول: بُعِثْتُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَحَاسِنِهَا.
بررسی سندی
این روایت از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید به خاطر وجود شخصی به نام ابوالمفضل محمدبن عبدالله بن مطلب شیبانی در سلسله‌ی راویان این روایت، که جمعی از دانشمندان علم رجال او را تضعیف کرده‌اند.
ابن غضائری: وضاع کثیر المناکیر رأیت کتبه فیها الأسانید من دون المتون و المتون من دون الأسانید و أرى ترک ما ینفرد به.(رجال ابنالغضائری، ج1، ص99)
شیخ طوسی: کثیر الروایة حسن الحفظ غیر أنه ضعفه جماعة من أصحابنا.(فهرست طوسی، ص402)
نجاشی: کان فی أول أمره ثبتا ثم خلط و رأیت جل أصحابنا یغمزونه و یضعفونه.(رجال نجاشی، ص396)
منبع
امالی طوسی، ص596
متن روایت 6
أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیُّ الْحَسَنِیُّ (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ)، قَالَ: حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَنِی بِهَا، وَ إِنَّ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ أَنْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ، وَ یُعْطِیَ مَنْ حَرَمَهُ، وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ، وَ أَنْ یَعُودَ مَنْ لَا یَعُودُهُ.
بررسی سندی
این روایت از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید به خاطر وجود شخصی به نام ابوالمفضل محمدبن عبدالله بن مطلب شیبانی که در سند روایت قبلی توضیحاتش آمد.
منبع
امالی طوسی، ص478
متن روایت 7
عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: بُعِثْتُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَحَاسِنِهَا.
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
مشکاه الانوار، ص243
متن روایت 8
قَالَ رسول الله ص: عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَنِی بِهَا وَ إِنَّ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ أَنْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطِیَ مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ أَنْ یَعُودَ مَنْ لَا یَعُودُه.
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
مجموعه ورام، ج2، ص175
متن روایت 9
وَ قَالَ رسول الله ص: بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَحَاسِنَ الْأَخْلَاق
بررسی سندی
این روایت مرسل است و از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید.
منبع
مجموعه ورام، ج1، ص89
متن روایت 10
َدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الرَّبِیعِ الوَرَّاقُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنِ الْمُفَضَّل
مفضل نامه‌ای به امام صادق ع می‌نویسد و حضرت هم در جواب او نامه‌ای مکتوب می‌فرمایند مشتمل بر وصایا و مواعظ و حکم، که حدود 10 صفحه می‌شود، عبارت ذیل قسمتی از آن نامه مفصل است:
عن أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُوصِیکَ وَ نَفْسِی بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِه... وَ لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا بِالْبِرِّ وَ الْعَدْلِ، وَ الْمَکَارِمِ، وَ مَحَاسِنِ الْأَعْمَالِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْفَوَاحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَن.
بررسی سندی
این روایت از حیث سندی نزد علمای علم رجال ضعیف به حساب می‌آید به خاطر وجود شخصی به نام صَبَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ در سلسله‌ی راویان این روایت، که جمعی از دانشمندان علم رجال او را تضعیف کرده‌اند.
نجاشی: ضعیف جدا له کتاب یعرف برسالة میاح و طریقها أضعف منها و هو محمد بن سنان.(رجال نجاشی، ص425)
ابن غضائری: ضعیف جدا غالی المذهب.(رجال ابنالغضائری،ج 1،ص89)
علامه حلی: ضعیف جدا کان غالیا فی مذهبه.(رجال خلاصة الاقوال حلی، ص261)
منبع
بصائرالدرجات، ج1، ص531
به نام خدا اصلا به نظر نمیرسه که تقوا و اخلاق با هم در اسلام تفاوت داشته باشه. علم اخلاق اینکه تعریف شون چیه علم اخلاق اسلامی باید بیاد اون رو بازتعریف کنه. همونطور که سیاست و تقوا با هم تعارض ندارن. سیاست اسلامی و اخلاق اسلامی و هر چیز اسلامی دیگر هیچ تعارض ندارند. اون چیزی که مشکل ایجاد میکنه یک چیز غیر اسلامی است که وقتی وسط میاید وحدت را از بین میبرد و تکثر ایچاد میکند. همه ی اینها با هم قابل جمع هستند. اون اخلاقی که هدف اسلامه همون تقواست که هدف اسلامه. که همون سیاست است که باز هدف اسلامه. بنابر این حتی تقوا در قرآن به معنی همه اینهاست. سپر و وسیله ای که اسلام میگه بسازید جنسش و مهندسی اش و روش استفاده اش. همه منظور اسلام است. هر چیز اسلامی رو میشه با هر چیز اسلامی دیگه کنار هم به وحدت رساند. اگر بجای جای خالی هر چیزی بگذاریم میشه هدف انبیا. پیامبران همه آمدند برای خانواده. پیامبران همه آمدند برای اخلاق. پیامبران همه آمدند برای حفظ فطرت بشر از تحریف. پیامبران همه آمدند برای احیای حق احیای عدالت احیای همه صفات جنود لشگر عقل که در یک کلمه میشه تقوا. تقوای الهی تنها کلمه ای است که در کل این ادبیات توسط دیگران کمتر تحریف شده. چون تکبر شیطانی که نباشد و صفات جنود جهل نباشد خود به خود امام خمینی و شخصیت هایی چون رهبری ساخته میشوند. اخلاق که اسلامی باشد سیاست که اسلامی باشد. فقه که اسلامی باشد. هدف که قرآن و حق و استدلال و برهان و رشد و کمال باشد هدف انبیاست. و تکمیلش با پیامبر اسلام است. همه تکمیل ها در همه عرصه ها کار اسلام است. تمام کردم و تکمیل کردن کار اسلام است و کار پیامبر خاتم است. چه حدیث صحیح السند داشته باشد چه نداشته باشد کاملا شفاف و روشن است.