۹۰/۰۱/۰۷

در گفتگوی زنده تلویزیونی بررسی شد:

زمینه‌های فرهنگی جهاد اقتصادی

• در گفتگو با: برنامه تلویزیونی باشما (شبکه اول سیما)
• در تاریخ: 1390/01/15
• انعکاس در: فارس
• پی دی اف: A5 | A4
• اینفوگرافیک: پیشنهاد دهید

پناهیان: هرگاه انسان از تمام ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و استعدادهای خود استفاده کند و به دور از «خودخواهی» و منفعت طلبی شخصی، به تلاش و فعالیت اقتصادی بپردازد، مفهوم «جهاد اقتصادی» در مورد او صادق خواهد بود. در حال حاضر، موضوعاتی مانند «تولید» و «مولد بودن» در فرهنگ جامعۀ ما ارزش چندانی ندارد و این دیدگاه باید تغییر کند. می‌توان گفت جامعۀ ما در این راستا به یک «تغییر فرهنگی» نیاز دارد.

حجت الاسلام و المسلمین پناهیان با حضور در برنامۀ «با شما» که از شبکۀ اول سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود، در رابطه با موضوع «زمینه‌های فرهنگی جهاد اقتصادی» به بحث و گفتگو پرداخت که در ادامه به ذکر اهمّ مطالب مطرح شده در این برنامه می‌پردازیم.

فعالیت جهادی یعنی به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های انسان در انجام کار

• ایشان در پاسخ به این پرسش که «فرق فعالیت جهادی و غیر جهادی چیست؟» گفت: اساساً اگر انسان در انجام کاری، از تمام ظرفیت‌های خود، استفاده کند، در واقع یک فعالیت مجاهدانه انجام داده است.
• البته منظور از مجاهدت، این نیست که بیش از ظرفیت خودمان کار کنیم، بلکه باید «به اندازۀ تمام ظرفیت خود» تلاش کنیم و آن بخشی از توانایی‌ها و استعدادهای خودمان را که تاکنون به‌کار نبسته‌ایم، به‌کار بگیریم و در این فعالیت پرشتاب و پرانرژی، خودخواهی‌های خودمان را به عنوان هدف یا مانع قرار ندهیم.
• در مورد فعالیت‌‌های اقتصادی، برخلاف نگرش معمول که نوعاً از دیدگاه «منفعت طلبی شخصی» صورت می‌گیرد، اگر یک «فعالیت اقتصادی غیر خودخواهانه» و یا فراتر از آن، یک «فعالیت ایثارگرانه» صورت گیرد در آن صورت لفظ «جهاد» در مورد آن فعالیت اقتصادی، صدق خواهد کرد.

ایجاد ارزش افزوده در هر فعالیتی اهمیت دارد

• وقتی سخن از اقتصاد به میان می‌آید، منظور اینست که در انجام هر فعالتی، نوعی «ارزش افزوده» تولید شود. اساساً فلسفۀ وجودی انسان، ایجاد ارزش افزوده است و ما می‌توانیم از اقتصاد، حتی برای زندگی معنوی خودمان نیز درس‌ بگیریم.
• مثلاً یک معلم چگونه می‌تواند مجاهدۀ اقتصادی انجام دهد؟ وقتی یک معلم با به‌کارگیری استعداد و خلاقیت‌ خود و با شیوه‌های آموزشی مناسب، بهره‌وری دانش‌آموزان را از تحصیل، بالا ببرد به نحوی که آنها در مدت زمان کمتری، درس را بیاموزند و یا اینکه مطالب را طوری آموزش دهد که آنها دیگر به آموزش‌کده‌ها و کلاس‌های کمکی که مستلزم صرف وقت و هزینۀ بیشتراست نیاز نداشته باشند، در آن صورت آن معلم در جهاد اقتصادی مشارکت کرده است.
• اگر یک مدیر مدرسه، فعالیت مجاهدانه داشته باشد، ممکن است بتواند کارهای معمول خود را در چند ساعت انجام دهد، در این صورت مابقی وقت خود را می‌تواند برای افزایش بهره‌وری صرف نماید.

نباید از منظر «رفع تکلیف» به کار نگاه کرد

• همان‌طور که مقام معظم رهبری اشاره فرمودند؛ نباید با دیدگاه «رفع تکلیف» کار کنیم. اگر هر فردی در هر جایگاه و شغلی که قرار دارد، به این نکته توجه داشته باشد و از سرِ «رفع تکلیف»، کار نکند در آن صورت می‌تواند فعالیت مجاهدانه داشته باشد. اساساً زندگی غیر مجاهدانه یک زندگی خشک، بی‌روح و پوسیده خواهد بود و باید از آن فاصله گرفت.
• همانطور که یک کارمند اداری، نباید برای «رفع تکلیف» کار کند، یک کاسب هم نباید با این دیدگاه پول در بیاورد. یعنی این‌طور نباشد که یک کاسب، فقط برای رفع نیاز مالی خود کار کند. بر اساس توصیه‌های دینی ما، حتی اگر شخصی نیاز مالی هم نداشته باشد، باید به فعالیت اقتصادی بپردازد.
• نقل شده است که یکی از دوستان امام صادق (ع) کسب و کارش را رها کرده بود. حضرت پس از اطلاع از موضوع، از او پرسیدند: از کار اقتصادی ناتوان شده‌ای یا زهد پیشه کرده‌ای؟ او در پاسخ گفت: من تا پایان عمر از لحاظ مالی تأمین هستم و دیگر ضرورتی به کسب و کار احساس نمی‌کنم. حضرت فرمودند: «اگر کار اقتصادی را کنار بگذاری، بخشی از عقلت از بین خواهد رفت.» (عَنْ مُعَاذٍ بَیَّاعِ الْأَکْسِیَةِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: یَا مُعَاذُ أَضَعُفْتَ عَنِ التِّجَارَةِ أَوْ زَهِدْتَ فِیهَا؟ قُلْتُ: مَا ضَعُفْتُ عَنْهَا وَ مَا زَهِدْتُ فِیهَا. قَالَ: فَمَا لَکَ؟ قُلْتُ: کُنَّا نَنْتَظِرُ أَمْراً ـ وَ ذَلِکَ حِینَ قُتِلَ الْوَلِیدُ ـ وَ عِنْدِی مَالٌ کَثِیرٌ وَ هُوَ فِی یَدِی وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَیَّ شَیْ‏ءٌ وَ لَا أَرَانِی آکُلُهُ حَتَّى أَمُوتَ. فَقَالَ ع: تَتْرُکُهَا؟! فَإِنَّ تَرْکَهَا مَذْهَبَةٌ لِلْعَقْلِ./کافی:5/148/حدیث6) (تَرْکُ التِّجَارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ/ کافی:5/148/ح1)

لزوم تغییر نگاه ما به رابطۀ اقتصاد و معنویت

• شاید بسیاری افراد، تصور کنند که میان دو کلمۀ «جهاد» و «اقتصاد» نوعی تضاد وجود دارد. چرا که معمولاً در اذهان عموم مردم، کلمۀ «جهاد» یک بار معنوی ویژه و یک جنبۀ ارزشی خاص دارد، ولی «اقتصاد» بیشتر با امور مادی و معیشت مردم در ارتباط است. در حالی‌که این دو مفهوم در آموزه‌های دینی ما به یکدیگر نزدیک و کاملاً قابل جمع هستند.
• اصولاً نگاه جامعۀ ما به اقتصاد، نگاه درستی نیست. در حال حاضر، موضوعاتی مانند «تولید» و «مولد بودن» در فرهنگ جامعۀ ما ارزش چندانی ندارد و این دیدگاه باید تغییر کند. می‌توان گفت جامعۀ ما در این راستا به یک «تغییر فرهنگی» نیاز دارد. نگرش ما به اقتصاد نباید منفعت طلبانه و سودجویانه باشد و حتی دیدگاه ما به اقتصاد باید فراتر از بحث «نفع جامعه» باشد.
• از یک دیدگاه می‌توان گفت؛ «وزارت اقتصاد و دارایی باید اسلامی‌ترین وزارت خانه باشد.» چون ما انسان‌ها که اساساً برای عبودیت آفریده شده ایم، بیشترین وقت را برای معیشت و فعالیت اقتصادی صرف می‌کنیم، لذا در این «ظرفِ فعالیت اقتصادی» باید به بندگی بپردازیم. در واقع پروردگار عالم، اقتصاد را به گونه‌ای طراحی کرده است که ظرفی باشد برای بندگی و تقرب انسان‌ها به خداوند.
• فعالیت اقتصادیِ «پُر» و هنرمندانه، می‌تواند ما را به پروردگار، نزدیک کند. به این مفهوم که انسان هر کاری انجام می‌دهد، کار او آنقدر هنرمندانه و کامل باشد که قابلیت عرضه در بازار را داشته باشد و خریده شود، هر چند آن کار به‌خاطر نفع مالی انجام نشده باشد.

نقش مهم آموزش و پرورش در رواج فرهنگ جهاد اقتصادی

• ایشان در پاسخ به این سؤال که «چگونه فرزندانمان را تربیت کنیم که در کار اقتصادی جدیت داشته باشند؟» گفت: در حال حاضر نظام آموزشی ما برای این منظور مناسب نیست و برای اینکه فرهنگ جهاد اقتصادی در جامعۀ ما رواج پیدا کند و فرزندان ما اهل فعالیت اقتصادی بشوند، می‌توان گفت به یک آموزش و پرورش دیگری نیاز داریم. در واقع این نقیصۀ بزرگ در آموزش و پرورش ما باید برطرف شود.
• امروزه در نقاط مختلف دنیا، در مقاطع تحصیلی گوناگون، اصول فعالیت اقتصادی را به دانش آموزان تعلیم می‌دهند. این کار به شیوه‌های جدید از جمله به‌صورت بازی و یا سرفصل‌های درسی طبق اهداف رفتاری خاص اقتصادی، به محصلین، آموزش داده می‌شود. به این ترتیب، با برنامه‌های مختلف آموزشی، کودکان خود را از لحاظ اقتصادی توانمند بار می‌آورند.
• البته این مسأله محدود به آموزش و پرورش نمی‌شود بلکه والدین نیز می‌توانند در رفتارهای خود با فرزندانشان، به‌گونه‌ای عمل نمایند که فرزندانشان اهل تولید و بهره‌وری، بار بیایند و در کسب ارزش افزوده، توانمند شوند.

ارزش بالای سخت کوشی و رحمت ویژۀ پروردگار

• ایشان در پاسخ به این سؤال که «آیا در اسلام علاوه بر کسب روزی حلال، به پُرکاری و تلاش سرسختانۀ اقتصادی نیز توصیه شده است» گفت: روزی امام صادق(ع) به شدت مشغول فعالیت کشاورزی بودند و سخت عرق می‌ریختند. از این بابت فردی به حضرت اشکال گرفت. ایشان فرمودند: سخت کوشیِ انسان، او را شامل یک رحمت ویژه از سوی پروردگار خواهد کرد که من نیز به این نگاه ویژه و این رحمت خداوند نیازمند هستم. (رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ بِیَدِهِ مِسْحَاةٌ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ غَلِیظٌ یَعْمَلُ فِی حَائِطٍ لَهُ وَ الْعَرَقُ یَتَصَابُّ عَنْ ظَهْرِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَعْطِنِی أَکْفِکَ فَقَالَ لِی إِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَتَأَذَّى الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ/کافی/5/76) عن الفضلِ بنِ أبی قُرَّةَ: دَخَلنا على أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و هُو یَعمَلُ فی حائطٍ لَهُ فقُلنا: جَعَلَنا اللّهُ فداکَ، دَعنا نَعمَلْ لکَ أو تَعمَلْهُ الغِلمانُ، قالَ: لا، دَعُونِی فإنّی أشتَهِی أن یَرانِیَ اللّهُ عزّوجلّ أعمَلُ بِیَدِی، و أطلُبُ الحَلالَ فی أذى نَفْسِی(من لا یحضره الفقیه : ٣/١٦٣/ ٣٥٩٥) رسول خدا(ص): إنَّ اللّهَ تعالى یُحِبُّ أن یَرى عَبدَهُ تَعِبا فی طَلَبِ الحَلالِ (کنزالعمال/9200|میزان الحکمه/7409)
• اگر کسی طوری کار کند که خسته نشود یا اصطلاحاً به او سخت نگذرد، این رحمت ویژۀ الهی شامل حال او نخواهد شد. در روایات ما کسی که برای کسب درآمد به سختی تلاش می‌کند، در کنار مجاهد فی سبیل الله قرار داده شده است.
• به طور کلی هرگاه ما توانستیم، ارزش افزوده‌ای تولید کنیم، باید بدانیم که خداوند به‌خاطر این کار، ما را به دیدۀ رحمت می‌نگرد.