دلیل تضرع علی(ع) در دعا چیست؟/ تضرع برای اهل معرفت، نتیجۀ شدت علاقه به مقامات عالی قرب است/ یک‌نوع «بلوغ معنوی» وجود دارد که خیلی‌ها ابداً به آن نمی‌رسند!

شناسنامه:

زمان: 99/01/10
موضوع: آشنایی با برخی مضامین دلنشین مناجات شعبانیه
مکان: جلسات مجازی
صوت: اینجا

ما این معما را باید در ذهن خودمان، یک‌بار برای همیشه حل کنیم که «آیا واقعاً درِ خانۀ خدا رفتن، این‌قدر زاری دارد که أمیرالمؤمنین(ع) موقع مناجات و دعا، این‌چنین درِ خانۀ خدا ناله می‌زدند؟» تضرع برای ما عوام، معمولاً در بلا رخ می‌دهد، اما برای اهل معرفت و اولیاء خدا، تضرع نتیجۀ شدت معرفت، شدت علاقه و شدت حسرت نسبت به مقامات عالی قرب است.

«تضرع» یکی از مفاهیم مهم در فراز اول مناجات شعبانیه است

در فراز اول مناجات شعبانیه یک مفهوم بسیار بلند وجود دارد و آن مفهوم «تضرع» است؛ أمیرالمؤمنین علی(ع) صریحاً در بارگاه پروردگار عالم صدا می‌زنند: «وَقَفتُ بَین یَدیکَ مُستَکیناً لَکَ متضرِّعاً إلیک» من در برابر تو و در پناه تو ایستاده‌ام؛ ایستادنِ یک فرد بسیار کوچک و ندار در مقابل یک غنیِ مطلق و بزرگ (مُستَکیناً لَکَ) و درحالی‌که به‌سوی تو تضرع می‌کنم (متضرٍّعاً إلیک)
مفهوم «تضرع» هفت مرتبه در قرآن کریم به‌همین معنا استفاده شده است. البته در معانی مختلف، بیشتر از هفت مرتبه در قرآن آمده است، اما دقیقاً در این معنا که «انسان درِ خانۀ خداوند، متضرعانه به دعا بپردازد» هفت مرتبه از این کلمه استفاده شده است.
اصل معنای تضرع، به معنای گریه‌کردن نیست؛ گریه‌کردن یکی از نتایج آن است. تضرع، نهایت التماس‌کردن، نهایت متوسلانه برخوردکردن، نهایت خاکسارانه برخوردکردن و نهایت خضوع در برابر خداوند متعال است. اگر خیلی فارسی بخواهیم معنای تضرع را بگوییم، متضرع کسی است که خیلی به التماس افتاده است. متضرع کسی است که دیگر یک‌ذره غرور و دارایی برای خودش قائل نیست و در نهایت خضوع به سر می‌برد.

تضرع، حالتی از التماس است که در انسان ظاهر می‌شود

خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُون‏» (مؤمنون/76) ما برای برخی از این اقوام، عذاب نازل کردیم اما در مقابل خداوند متعال تواضع نکردند و بعد از آن احساسِ نداری و بی‌چیزی (مستکیناً) درِ خانۀ خداوند متعال، تضرع نکردند! در مناجات شعبانیه هم انگار أمیرالمؤمنین(ع) دارند پاسخ همین آیه را می‌دهند و به درگاه خداوند عرضه می‌دارند: «مُستَکیناً لَکَ و متضرِّعاً إلیک» همان‌طور که خداوند در آیۀ فوق می‌فرماید: وقتی عذابِ ما نازل شد «فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُون»
تضرع یک‌جور التماس است که از حالت پنهان در دل خارج می‌شود و ظاهر می‌شود، یعنی این شکسته‌حالی، خودش را در ظاهرِ انسان نشان می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: خدا را بخوانید؛ چه از روی تضرع و چه مخفیانه. «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً» (اعراف/55) این «تَضَرُّعاً» حالتی از التماس است که در وجود انسان ظاهر می‌شود و دیگر پنهانی و مخفی نیست.

انتظار خدا این است که وقتی بلای الهی می‌آید، بندگان به درگاهش تضرع کنند

در آیات دیگر قرآن هم، به موضوع تضرع اشاره شده است، مخصوصاً این آیۀ سورۀ انعام که مناسب این ایام هم هست و می‌فرماید: «فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» (انعام/43) چرا وقتی بلای ما به سر آنها آمد، تضرع نکردند؟
در اینجا خداوند متعال صریحاً انتظار خودشان را بیان می‌کنند که «وقتی بلای الهی می‌آید، بندگان تضرع کنند» و خداوند هم منتظر است که وقتی بندگانش تضرع کردند، آنها را در پناه خودش قرار بدهد.

کسانی که حتی در بلا هم به درگاه خدا تضرع نمی‌کنند، دچار قساوت قلب هستند

خداوند در این آیه توضیح می‌دهد که «چرا آنها در موقع بلا، تضرع نکردند؟» و می‌فرماید: علت تضرع‌نکردنِ آنها قساوت قلب‌شان بود که حتی در بلا هم درِ خانۀ خدا نرفتند. و بعد می‌فرماید: «و زیَّنَ لَهُمُ الشَّیطان ما کانوا یَعمَلون» شیطان برای آنها، رفتارشان را زینت داده بود.
خداوند متعال در آیۀ قبل می‌فرماید: ما اصلاً بلا را فرستادیم برای اینکه آنها بیایند درِ خانۀ ما و تضرع کنند «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلىَ أُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَاءِ وَ الضرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضرَّعُون‏» بعضی‌ها که در بلا هم دچار حالت تضرع درِ خانۀ خدا نمی‌شوند، کسانی هستند که واقعاً دچار قساوت قلب شده‌اند.

دلیل تضرع علی(ع) در دعا چیست؟/ تضرع برای اهل معرفت، نتیجۀ شدت علاقه به مقامات عالی قرب است

این تضرع برای ما عوام، معمولاً در بلا رخ می‌دهد، اما برای اهل معرفت و کسانی که از اولیاء خدا هستند، تضرع نتیجۀ شدت معرفت، شدت علاقه و شدت حسرت نسبت به مقامات عالی قرب است. ما این معما را باید در ذهن خودمان، یک‌بار برای همیشه حل کنیم که «آیا واقعاً درِ خانۀ خدا رفتن، این‌قدر زاری دارد که أمیرالمؤمنین علی‌(ع) این‌چنین درِ خانۀ خداوند متعال ناله می‌زدند؟ مگر ایشان چه می‌خواستند؟ مگر در معرض چه مجازاتی بودند؟»
ما باید بپذیریم یک «بلوغ معنوی» وجود دارد که خیلی‌ها ابداً به این بلوغ معنوی نمی‌رسند؛ آن بلوغ معنوی هم این است که انسان بیشتر از ترس از عذاب، بیشتر از شدت رنجی که ممکن است در جهنم تحمل کند و بیشتر از عقوبتی که یک گنهکار یا جنایتکار از آن می‌ترسد، به یک «شدتِ نیاز به قرب الهی» برسد، برخی از خوبان به این شدتِ نیاز به قرب می‌رسند، یعنی به یک «احساس نیاز شدید برای قرب» می‌رسند که اگر ببینند یک‌ذره با آن فاصله دارند، متضرعانه درِ خانۀ خداوند متعال ناله می‌زنند.
مگر أمیرالمؤمنین علی(ع) کم کسی هستند که اصلاً کسی بخواهد گریۀ ایشان را ببیند؟ مگر ایشان کم شخصیتی هستند که اصلاً کسی بخواهد شکسته‌حالی در ایشان ببیند؟ تمام وجودشان، استواری است، به حدی که اگر تمام کائنات هم زیر و رو بشوند، ایشان محکم می‌ایستد و خم به ابرو نمی‌آورد! ایشان از چیزی واهمه ندارد، پس چرا این‌طور درِ خانۀ خداوند متعال ناله می‌زند؟ چون ایشان به یک بلوغ معنوی رسیده است و نسبت به آن مقامات عالی قرب، احساس نیاز شدیدی می‌کند، به‌حدی که اگر نسبت به آن نقطۀ مطلوب و آن نقطۀ اوج-که هر لحظه برایش تازه‌تر و گشوده‌تر می‌شود- یک لحظه و یک ذره فاصله را در وجود خودش احساس کند، متضرعانه ناله می‌زند.

بلوغ معنویِ ما در چیست؟ / از خدا بخواهیم که ضرورت تقربش را به ما بچشاند

البته این را نمی‌گویم که ما این‌طوری بشویم، ما نمی‌توانیم مانند أمیرالمؤمنین علی(ع) ضرورت قرب را این‌قدر شدید در خودمان احساس کنیم که به‌خاطرش تضرع کنیم، ما این‌قدر باید نسبت به دوری از خدا تنفر پیدا کنیم که به این تضرع وادار بشویم.
ما نمی‌توانیم به این مقام برسیم؛ اما یک‌ذره در دعا و مناجات، و یک لحظه در لحظه‌های خلوت درِ خانۀ خداوند متعال، از خدا بخواهیم که ضرورت تقربش را به ما بچشاند تا ما هم بتوانیم یک شب گریه کنیم برای دور بودن از خدا، ما هم بتوانیم یک شب التماس کنیم برای نزدیک‌تر شدن به خدا، ما هم بتوانیم یک شب از خودمان متنفر بشویم به‌خاطر دوری از خدا؛ هرکسی هرچقدر قرب خدا را تمنا می‌‌کند؛ این همان بلوغ معنوی است.
(الف2-ن2)