۹۹/۰۴/۱۸

کنترل ذهن در مسیر تقرب - فصل دوم (6)

چند راه حل اساسی برای افزایش قدرت تمرکز و توجه ذهنی / بسیاری از برنامه‌های عبادی ما، برنامۀ قدرت‌یافتن در تفکر و تمرکز هستند

شناسنامه

• زمان: 98/03/11
• موضوع: کنترل ذهن در مسیر تقرب
• مکان: حسینیه آیت الله حق‌شناس(ره)
• صوت: اینجا

دو شاخصۀ قدرت ذهن: «تمرکز روی یک موضوع» و «تغییر توجه ذهنی از یک موضوع»

قدرت ذهن شاخصه‌های بسیاری دارد، اما در اینجا برای نمونه، به دو شاخصۀ مهم از قدرت ذهن، می‌پردازیم: یکی اینکه انسان بتواند ذهن خود را بر موضوعی متمرکز نگه دارد. دیگر اینکه وقتی یک چیزی توجهش را جلب کرد یا حواسش را پرت کرد، انسان بتواند ذهن خود را به موضوع دیگری، منصرف کند. البته تغییر دادن توجه ذهنی کار بسیار دشواری است؛ مثلاً زمانی که ذهن ما درگیر یک لذت حرام شده است و می‌خواهیم از آن منصرفش کنیم، یا زمانی که ذهن ما درگیر یک گرفتاری و مشکل خاصی شده و می‌خواهیم روی آن نماند و از آن موضوع خارج شود.

بالاخره گاهی لازم است انسان ذهن خود را از توجه به مسئلۀ خاصی منصرف کند، مسئله‌ای که به‌هر دلیلی برای انسان مهم شده است، و زمانی که برای انسان مهم شد، انصراف ذهن از آن موضوع، طبیعتاً کار سختی است، به همین دلیل این انصراف‌ها از وجوه قدرت ذهنی محسوب می‌شود.

نگه‌داشتنِ ذهن بر روی یک موضوع هم کار سختی است؛ مثلاً موضوعی مثل نماز، یاد مرگ و قیامت که معمولاً برای ما جاذبه‌ای ندارد و طبع انسان اجازه نمی‌دهد دربارۀ چنین موضوعاتی زیاد بیندیشد، لذا به‌قدرت کنترل ذهن نیاز است تا انسان موفق به تمرکز روی این موضوعات بشود.

چگونه می‌توانیم «قدرت تمرکز» و «تغییر توجه ذهنی»  را به‌دست بیاوریم؟

حالا سؤال این است که ما چگونه می‌توانیم این توانایی را به‌دست بیاوریم که ذهن‌مان را بر یک موضوع متمرکز کنیم یا ذهن‌مان را از چیزی که مورد توجهش قرار گرفته، منصرف کنیم؟

ما می‌توانیم با تهیه یک برنامه برای اوقات فراغت‌مان به موضوعات خوب بیندیشیم و همچنین توجه‌مان را از یک‌سری موضوعات منصرف کنیم. توجه کردن به موضوعات بسیار باعظمت مثل «یاد خدا» هنگام نماز یا در اذکار، کار دشواری است، ولی ما می‌توانیم بدون این درگیری‌ها یک ساعتی را برای خودمان در نظر بگیریم و دربارۀ امور خوبی مثل نعمت‌های خدا، مهربانی خدا و هر اندیشه‌ای که به نفع ما است و برای‌مان لذت‌بخش است و خیال ما را تحریک می‌کند، بیندیشیم و دربارۀ آنها خیال‌پردازی کنیم.

این اندیشیدن و خیال‌پردازی را می‌توانیم با هر وسیله و به هر بهانه‌ای برای خودمان ایجاد کنیم؛ مثلاً با خواندن کتاب‌های داستانی دربارۀ زندگی اولیاء خدا. البته برای عده‌ای ممکن است کتاب‌های تاریخی جذاب باشد، برای بعضی‌ها ممکن است متن ادعیه جذاب باشد یا از همه اینها بالاتر، ممکن است برای عده‌ای خواندن قرآن جذابیت داشته باشد. مهم این است که ما یک وقتی را اختصاص بدهیم به توجه کردن به امور خوب معنوی که می‌توانند اتفاقات خوبی را در ذهن ما رقم بزنند و برای ما «توجه» ایجاد کنند.

مشکل ما جهل نیست؛ مشکل ما غفلت و هرزگیِ فکر و ذهن است

مشکل ما جهل نیست بلکه مشکل ما غفلت و هرزگیِ فکر است که ذهن‌مان به هر سو کشیده می‌شود. اینکه ما به‌وسیلۀ یک سخنرانی یا یک کتاب یا از طریق رادیو و تلویزیون توجه‌مان را متمرکز روی یک موضوع کنیم خوب است، اما از آن بهتر این است که بتوانیم خودمان این تمرکز را در ذهن‌مان ایجاد کنیم؛ می‌توان گفت تمرکز و توجهِ ایجاد شده به‌وسیله کتاب، بهتر از سخنرانی است زیرا هنگام مطالعۀ کتاب، فکر انسان بیشتر کار می‌کند، توجه پیدا کردن به‌وسیله رادیو هم بهتر از تلویزیون است زیرا دیدن راحت‌تر از شنیدن است. نوشتن هم از بهترین راه‌ها برای ایجاد تمرکز و توجه ذهن است و باعث می‌شود انسان حساب‌شده‌تر فکر کند.

مسئله این است که ما باید ذهن‌مان را فعال کنیم، باید خودمان فعال باشیم و همیشه منتظر نباشیم دیگران ما را به یک موضوعی متوجه کنند، همانطور که فرموده‌اند «مؤمن باید واعظاً لنَفسه داشته باشد» یعنی خودش خودش را موعظه کند. (الْمُؤْمِنُ یَحْتَاجُ إِلَى تَوْفِیقٍ مِنَ اللَّهِ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ یَنْصَحُهُ؛ تحف‌العقول /ص 457 )

علامه طباطبائی و آقای بهجت(ره) هرکدام به نوعی سفارش فرموده‌اند که برای تقویت توجهِ ذهنی، زمانی که می‌خواهید روی یک موضوعی تمرکز و توجه پیدا کنید، این‌گونه عمل کنید که هر دفعه حواس‌تان از آن موضوع پرت شد، دوباره حواس‌تان را برگردانید، اگر باز هم پرت شد، دوباره برگردانید و از این تمرکز و توجهِ دوباره، خسته نشوید، زیرا این‌کار مانند یک ورزش عضلانی-که باعث قوی‌شدن عضلات بدن می‌شود- باعث قدرت ذهنی در انسان می‌شود.

چند راه حل اساسی برای افزایش قدرت تمرکز و توجه ذهنی/ بسیاری از برنامه‌های عبادی ما، برنامۀ قدرت‌یافتن در تفکر و تمرکز هستند

در ابتدای کار، انسان می‌تواند از قلم، از متن، از تصویر و هرچیزی که می‌خواهد برای ایجاد توجه استفاده کند، اما باید به سطحی برسد که بتواند بدون هیچ‌کدام از این ابزار به موضوعی توجه پیدا کند، که البته این کار بسیار دشواری است. یک راه حل اساسی که برای این توجه به ما پیشنهاد داده‌اند بهره‌گیری از «مجالس ذکر» است؛ مجلس ذکر یعنی جایی که همه‌ در آن به یک موضوع می‌اندیشند و این اندیشیدن به ما کمک می‌کند. بسیاری از برنامه‌های عبادی ما نیز در واقع برنامۀ قدرت یافتن در تفکر و تمرکز و توجه است.

یکی از موضوعاتی که می‌تواند موضوع خوبی برای اندیشیدن باشد «مرگ» است؛ اینکه انسان به عاقبت خودش بیندیشد! موضوع مرگ برای انسان خیلی هولناک است و هیچوقت عظمتش را در نظر انسان، از دست نمی‌دهد، به‌همین دلیل بسیار توجه‌برانگیز است. تفکر دربارۀ مرگ حتی اگر ترسش را هم از دل انسان ببرد، در عوض معرفت و حکمتش را به دل خواهد آورد.

یکی دیگر از موضوعاتی که برای اندیشیدن به ما پیشنهاد شده و می‌تواند جذاب هم باشد، اندیشیدن در مقام محاسبۀ نفس است! این‌قدر این کار اهمیت دارد که فرموده‌اند: «از ما اهل‌‌بیت(ع) نیست کسی که هر روز خودش را محاسبه نکند؛ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ» (کافی/2 /453) ما می‌توانیم با برنامه‌ای مثل محاسبه نفس که هر روز باید انجام بدهیم خود را به توجه دادن سرِ یک موضوع، عادت بدهیم. این توجه دادن بدون ابزار و عامل بیرونی و با ارادۀ شخصی، کار بسیار مفیدی است.

استمرار در هر برنامه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ به‌ویژه در برنامه‌های ذهنی و فکری

اگر هر روز با یک حرکت فعالانه و با برنامه و مثلاً در یک ساعت مشخص از شبانه‌‌روز، به اندیشیدن و توجه پیدا کردن روی موضوعی بپردازیم، بعد از یک ماه یا چهل روز که ساعت بدن ما به این برنامه عادت کرد، دیگر جسم ما نیز به انگیزۀ روحی‌مان کمک خواهد کرد و با آرامش و راحتی بیشتری می‌توانیم برنامه‌مان را انجام بدهیم. بهترین زمانی که می‌توان از آن نهایت استفاده را برای تفکر برد، بین‌الطلوعین است که خوابیدن در آن زمان کراهت شدیدی نیز دارد.

استمرار در هر برنامه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به ویژه استمرار در برنامه‌های ذهنی و فکری که در روایت می‌فرماید: هر برنامه‌ای برای خودتان تنظیم کردید، اگر هم نتوانستید سر وقتش انجام بدهید قضایش را بجا آورید! (إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَدُومَ عَلَى الْعَمَلِ إِذَا عَوَّدْتُهُ نَفْسِی وَ إِنْ فَاتَنِی مِنَ اللَّیْلِ قَضَیْتُهُ مِنَ النَّهَارِ وَ إِنْ فَاتَنِی مِنَ النَّهَارِ قَضَیْتُهُ بِاللَّیْلِ؛ اصول‌سته‌عشر/ 237)

اگر در زمان‌های عادی و جزء برنامه روزانۀ خودتان،‌ تفکر و توجه ذهنی داشته باشید و از ذهن‌تان به‌طور مستمر، به‌خوبی استفاده کنید، می‌توانید زمانی که در یک شرایط خاص، نیاز به انصرافِ توجه ذهنی دارید یا نیاز به متمرکز شدن روی یک موضوعی دارید، این کار را انجام دهید.
 (الف4-ن2)

<<جلسه قبل

جلسه بعد>>